آرامگاه «سعدی» شیراز یکی از مکان های دیدنی و فراموش نشدنی است. آرامگاه سعدی معروف به سعدیه محل زندگی و دفن سعدی، شاعر برجسته فارسی زبان است. این مقبره در انتهای خیابان بستان و در کنار باغ دلگشا و در دامنه کوهی در شمال شرقی شیراز قرار دارد. در اطراف بقعه مقبره‌های بسیاری از بزرگان دینی وجود دارد که بنا به وصیت خود در آنجا دفن شده‌اند، از جمله مهم‌ترین آنها شوریده شیرازی است که آرامگاه او با رواقی به آرامگاه سعدی متصل است. آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ 20 آبان 1353 به شماره ثبت 1010.3 در انجمن ملی آثار باستانی به ثبت رسیده است. لغت نامه دهخدا به نقل از فرهان برهان خطار، محل آرمیدن شیخ سعدی را گازرگاه نامیده است و به روایت آنندراج، گازرگاه حدود شیراز و نزدیک مرقد شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی است. پانصد ریال سکه برنز جمهوری اسلامی ایران از سال 1387 با تصویر مقبره سعدی و همچنین اسکناس های 100 هزار ریالی با تصویر مقبره سعدی از سال 1389 مزین شده و در پشت آن چاپ شده است.آرامگاه کریمخان در دوره محمدشاه قاجار ساخته شده است. داستان آرامگاه سعدی. نمایی از اولین آرامگاه در اوایل دوره قاجار اثر یوژن فلاندن. این مکان در اصل خانقاه سعدی بوده است که وی آخرین دوران زندگی خود را در آنجا گذرانده و سپس در آنجا به خاک سپرده شده است.برای اولین بار در قرن هفتم شمس الدین محمد صاحب دیوانی وزیر معروف اباقاخان آرامگاهی بر سر قبر سعدی ساخت. بر اساس گزارش ابن بطوطه (که حدود سی و پنج سال پس از مرگ سعدی نوشته شده و قدیمی ترین گزارش موجود از آرامگاه سعدی است) مردمی که از مزار سعدی بازدید می کردند لباس های خود را در طشت های مرمر می شستند. بر اساس اعتقاد مردم شیراز (که قبل از سعدی و شاید قبل از اسلام وجود داشته) شستن در این آب شفابخش بوده است. در سال 998 به دستور یعقوب ذوالقدر، حاکم فارس، خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن باقی نماند. در سال 1187 ه.ق. به دستور کریمخان زند، ساختمان شماره 2 معروف به عمارت سلطنتی با گچ و آجر بر روی آرامگاه سعدی ساخته شد. طبقه پایین راهرویی داشت که پله های طبقه دوم از آنجا شروع می شد. دو اتاق با صندلی در دو طرف راهرو ساخته شد. در اتاق ضلع شرقی راهرو، قبر سعدی قرار داشت و با حصاری چوبی احاطه شده بود. قسمت غربی راهرو به موازات قسمت شرقی شامل دو اتاق بود که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت مدفون شد.طبقه فوقانی بنا همانند طبقه پایین بود با این تفاوت که در اتاق شرقی که مقبره سعدی بود به احترام شیخ اتاقی ساخته نشد و سقف آن دو طبقه بود.در زمان قاجار (سال 1301) توسط فتحعلی خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و مرمت بخشی از بنا را صادر کرد و نظارت بر آن به کربلایی سید زین العابدین چینی سپرده شد. (حسینی نیک)» و او در سال وفات 1321 ق. بنایی که در زمان کریمخان ساخته شد تا سال 1327 هجری قمری پابرجا بود. در سال 1329 علی اصغر حکمت بنای فعلی را به جای بنای قبلی و انجمن ملی آثار ایران ساخت و مراسم کلنگ زنی رسمی آن برگزار شد که در اردیبهشت 1331 برگزار شد. این بنا توسط محسن فروغی با اقتباس از کاخ ساخته شد. چهل ستون و تلفیق معماری قدیم و جدید ایرانی فروغی، معمار مدرنیست ایرانی، مقبره را با همکاری علی اکبر صادق و با الهام از عناصر معماری سنتی ایرانی در سال 1330 طراحی کرد. این بنا به سبک ایرانی با 8 ستون سنگی قهوه ای در جلوی مقبره و بنای اصلی با سنگ و کاشی سفید تزئین شده است.بنای مقبره از بیرون مکعبی شکل است، اما درون آن هشت ضلعی با دیوارهای مرمری و گنبد لاجورد است.زیربنای اصلی آرامگاه حدود 257 متر مربع است. بنای اصلی بقعه از دو تراس عمود بر هم تشکیل شده است و مقبره شیخ در گوشه این دو تراس قرار دارد. گنبدی فیروزه ای کاشی کاری شده بر روی مقبره ساخته شده است. سنگ های پایه بنا سیاه رنگ و ستون ها و جلوی رواق از سنگ گرانیت قرمز مخصوص ساخته شده است. نمای بیرونی بقعه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از مرمر ساخته شده است.سنگ قبر در وسط ساختمانی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی فیروزه ای رنگ تزئین شده است. در هفت ضلع بنا، هفت کتیبه وجود دارد که از نقاط گلستان، بستان، قصاید، بدائی و طیبت شیخ انتخاب شده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده است. متن کتیبه دیگری از «علی اصغر حکمت» است که توضیحاتی در مورد نحوه ساخت بقعه داده است.این بنا در سمت چپ به رواقی متصل است که در آن هفت طاق قرار دارد که به آرامگاه شوریده شیرازی متصل است. با کف مشکی این مقبره در اتاقی قرار دارد و کتیبه ای بر در به معرفی شاعر و شعری از خود شاعر بر روی کاشی های سرمه ای رنگ دیوار نوشته شده است.قطعات کتیبه سنگی مربوط به سر در مقبره که مربوط به زمان کریم خان زند بوده و در گذشته های دور بر اثر حادثه ای شکسته شده است، اکنون در داخل آرامگاه نگهداری می شود.این قطعه در حین خاکبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از زمین خارج شد. بر روی سنگ مذکور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث رفیع با این اطلاعات نوشته شده است: خدایا مرا به عزت نخور و ذلت مرا شرم مکن و در ضلع غربی قصیده ای با می تواند باشد. مطلب زیر را دید: عمر خوش است متاسفم که جاودانه نیست پس توکل در این چند روز کشنده نیست در ضلع شرقی آرامگاه سعدی در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بستان نوشته شده با این اطلاعات : ای که از خاک ما می گذری به خاک عزیزان که یادگار ضلع جنوب شرقی مقبره سعدی است در ضلع جنوب شرقی گلستان دیگری به چشم می خورد با این جمله: یادم هست که هر شب با کاروان می رفتم.در ضلع جنوب غربی آرامگاه سعدی در ضلع جنوب غربی منظومه بدایی نوشته شده است: ای صوفی سرگردان در محدوده نکونامی به درد نیاشمی زین درد نیارمی در ضلع شمال غربی آرامگاه سعدی، در ضلع شمال غربی رواق (نزدیک آرامگاه شوریده شیرازی)، دوازده بیت در قصیده ای با این اطلاعات دیده می شود: سرزمین من و توست که باد شمال به راست و شمال می برد. همچنین شاهزاده ابراهیم سلطان پسر شاهرخ تیموری غزل طیبت را نوشته است و بر آن این مطلب حک شده است: من از دنیا سپاسگزارم زیرا دنیا از تو سپاسگزار است عشق من. مقبره، در ضلع شرقی آرامگاه سعدی، دوازده سطر قصیده ای به خط نستعلیق با این مضمون وجود دارد: دنیا خیلی دگرگون شده و اینگونه خواهد شد. کسانی هستند که به روایت او در آنجا مدفون هستند سنگ قبر سعدی علی اکبر خان قوام الملک شیرازی سنگ قبر فعلی را که سماق قرمز کم رنگ است بر مزار شیخ نصب کرد و کتیبه زیر را که از اشعار بستان است به خط نوشت. . نستعلیق عالی روی آن نوشته است: «کل شی هلک و انت الباغی». یم السجایا، جمیل الشیم، نبی البرایا، شفیع المموطه، در طرح جدید پس از خرید و تخریب خانه های اطراف بقعه، حدود 10395 متر مربع مساحت دارد.محوطه باغ با گل، درخت و باغ به سبک ایرانی تزیین شده است. در وسط صحن دو حوض مستطیل شکل و در دو طرف محوطه بقعه رو به شمال به جنوب قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی به غربی در مقابل رواق اصلی بنا قرار دارد. آرامگاه سعدی ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است که معمار آن آندره گدار فرانسوی است. بر سردر ورودی سعدیه این بیت دیده می شود: بوی عشق از زمین سعدی شیراز 1000 سال بعد از مرگش می آید، بوی حوض سکه در جلوی رواق است که سکه ها در آن به نمایش گذاشته می شود. قنات در حیاط بقعه قناتی در عمق ده متری وجود دارد که آب آن گوگرد و جیوه دارد. آب این قنات که به زیر زمین می ریزد به «حوض ماهی» می ریزد. حوض ماهی این حوض در سمت چپ بقعه و داخل آن قرار دارد که به شکل هشت ضلعی و مساحتی در حدود 30.25 متر مربع است و با 28 پله به صحن آرامگاه متصل می شود.معروف است که سعدی حوض های مرمری ساختند که آب در نزدیکی گوشه آن جاری بود.شستن در این آب به ویژه در شب چهارشنبه یکی از اعتقادات مردم شیراز بوده است.کاشی کاری داخل مخزن ماهی عمدتاً به سبک سلجوقی در سال 1372 توسط استاد کاشیکار «تیرانداز» طراحی و توسط patrimonio Culture اجرا شد و در بالای آبگیر ماهی یک نورگیر هشت ضلعی و دو نورگیر چهار گوش در طرفین آن قرار دارد. امروزه زیرزمین سعدیه به چایخانه سنتی تبدیل شده است، در کنار حوض ماهی دو ساختمان آجری وجود دارد که مربوط به اداره است و ساختمان دیگری که کتابخانه عمومی سعدیه است و ساختمان دیگری که در آن حمام . 
